دانشگاه بوعلی سینا

دانشکده اقتصاد و علوم اجتماعی

گروه آموزشی علوم اجتماعی

پایان‌نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته علوم اجتماعی-گرایش پژوهش علوم اجتماعی

عنوان:

بررسی تأثیر عوامل محیط فیزیکی و اجتماعی محلّه بر روی سلامت اجتماعی ساکنین (مقایسه بین محلّات قدیم و جدید شهر یزد)

استاد راهنما:

دکتر اکرم محمدی

 استاد مشاور:

دکتر اسداله نقدی

برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده پایان نامه درج نمی شود

(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)

تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :

(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)

فهرست مطالب:

فصل اول………………………………… 1

1-1- بیان مسئله………………………………… 3

1-2- ضرورت و اهمیت تحقیق…………………………………. 6

1-3- سؤالات تحقیق…………………………………. 7

1-4- هدف کلی تحقیق…………………………………. 8

1-5- اهداف جزئی…………………………………. 8

فصل دوم………………………………… 11

2-1- مقدمه………………………………… 11

2-2- پیشینهی تحقیق…………………………………. 12

2-2-1- تحقیقات داخلی…………………………………. 12

2-2-2- تحقیقات خارجی.. ………………………………..16

2-3- مبانی نظری…………………………………. 21

2-3-1- مقدمه………………………………… 21

2-3-2- سلامت اجتماعی…………………………………. 21

2-3-3- نظام اجتماعی قدیم و جدید………………………………… 23

2-3-4- محیط اجتماعی…………………………………. 27

2-3-4-1- دلبستگی مکانی…………………………………. 27

2-3-4-2- تعاریف دلبستگی مکانی…………………………………. 28

2-3-4-2-1- نظریات دلبستگی مکانی…………………………………. 29

2-3-4-3- مدلهای دلبستگی مکانی…………………………………. 33

2-3-4-4- عوامل مؤثر بر دلبستگی اجتماعی…………………………………. 34

2-3-4-4-1- عوامل کالبدی…………………………………. 34

2-3-4-4-2- عوامل اجتماعی…………………………………. 35

2-3-5- امنیت اجتماعی…………………………………. 37

2-3-5-1- رویکرد سنتی به امنیت اجتماعی…………………………………. 38

2-3-5-2- رویکرد مدرن امنیت اجتماعی…………………………………. 38

2-3-5-3- امنیت اجتماعی و سلامت اجتماعی…………………………………. 39

2-3-6- محیط فیزیکی…………………………………. 48

2-3-6-1- قابلیت پیاده مداری…………………………………. 48

2-3-6-2- کاربردهای پیاده‌راه‌ها……………………………….. 49

2-3-6-3- الگوهای رفتاری پیاده……………………………….. 50

2-3-6-4- عوامل اجتماعی پیاده راه ها……………………………….. 54

2-3-6-5- امنیت پیاده راه ها ………………………………..56

2-3-7- امکانات ارتباطی…………………………………. 58

2-3-7-1- تفاوت بین مکان و فضا……………………………….. 59

2-3-7-2- روابط مردم در مکان…………………………………. 59

2-3-8- چارچوب نظری…………………………………. 67

2-3-9- مدل نظری تحقیق…………………………………. 71

2-4- فرضیات تحقیق…………………………………. 72

فصل سوم………………………………… 11

3-1- مقدمه………………………………… 75

3-2- نوع روش پژوهش…………………………………… 75

3-3- جامعه آماری………………………………… 76

3-4- حجم نمونه………………………………… 76

3-5- روش نمونه‌گیری…………………………………. 76

3-6- ابزار پژوهش…………………………………… 77

3-7- واحد تحلیل…………………………………. 77

3-8- سطح تحلیل…………………………………. 77

3-9- تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای مورد بررسی………………. 78

3-9-1- سلامت اجتماعی…………………………………. 78

3-9-2- امنیت اجتماعی…………………………………. 83

3-9-3- دلبستگی مکانی…………………………………. 83

3-9-3-1- مؤلفه های دلبستگی مکانی…………………………………. 84

3-9-3-1-1- وابستگی مکانی…………………………………. 84

3-9-3-1-2- هویت مکانی…………………………………. 85

3-9-4- قابلیت پیاده مداری…………………………………. 86

3-9-5- امکانات ارتباطی…………………………………. 88

3-10- پایایی (قابلیت اعتماد)……………………………….. 89

3-11- روایی (اعتبار)……………………………….. 89

فصل چهارم. ………………………………..99

4-1- مقدمه………………………………… 93

4-2- یافته های توصیفی…………………………………. 94

4-2-1- جنسیت………………………………….. 94

4-2-2- سن پاسخگویان…………………………………. 94

4-2-3- متغیر سلامت اجتماعی…………………………………. 95

4-2-4- متغیر امنیت اجتماعی…………………………………. 95

4-2-5- متغیر دلبستگی مکانی…………………………………. 96

4-2-6- متغیر قابلیت پیادهمداری…………………………………. 97

4-2-7- متغیر امکانات ارتباطی…………………………………. 97

4-3- تجزیه و تحلیل دو متغیره……………………………….. 99

4-3-1-1- فرضیه اول…………………………………. 99

4-3-1-2- فرضیه دوم………………………………… 100

4-3-1-3- فرضیه سوم………………………………… 103

4-3-1-4- فرضیه چهارم………………………………… 105

4-3-1-5- فرضیه پنجم………………………………… 106

4-3-2- مدل معادله ساختاری محله لبخندق…………………………………. 108

4-3-2-1- شاخصهای کلی برازش مدل محلهی لبخندق…………………. 110

4-3-3- مدل معادله ساختاری محلهی مهرآوران………………………… 111

4-3-3-1- شاخصهای کلی برازش مدل محلهی مهرآوران……………….. 113

4-3-4- تأثیر محیط فیزیکی بر روی سلامت اجتماعی………………….. 114

4-3-5- تأثیر محیط اجتماعی بر روی سلامت اجتماعی……………… 116

فصل پنجم………………………………….120

5-1- مقدمه………………………………… 121

5-2- نتایج حاصل از توصیف داده ها……………………………….. 123

5-3- نتایج حاصل از تحلیل و تبیین داده ها……………………………….. 124

5-4- پیشنهاد‌ها ………………………………..127

منابع…………………………………. 139

ضمائم…………………………………. 150

چکیده:

ایده­ی شهر سالم بدون تصور سلامت اجتماعی ساکنان ممکن نیست. به همین دلیل بُعد اجتماعی سلامت در محیط زندگی دارای اهمیت ویژه­ای است و کم‌رنگ شدن آن موجب عدم توانایی افراد در تعامل مؤثر با دیگران است. تحقیق حاضر با هدف سنجش تأثیر محیط اجتماعی و فیزیکی محلات قدیم و جدید شهر یزد بر سلامت اجتماعی ساکنین آن­ها تهیه شده و رابطه­ی سلامت اجتماعی را با امنیت اجتماعی محله، دلبستگی مکانی، امکانات ارتباطی و قابلیت پیاده‌مداری سنجیده است. در این پژوهش درزمینه‌ی سلامت اجتماعی از نظریه­های لارسون، کییز و شاپیرو، در زمینه‌ی امنیت اجتماعی از گهل و بوزان، در زمینه‌ی دلبستگی مکانی از نظریه­های هاشاس، مانزو و پرکینز و در زمینه‌ی قابلیت پیاده­مداری و امکانات ارتباطی از نظریه ­های جیکوبز، سِنت، لو و آلتمن استفاده شده است. روش تحقیق، پیمایشی بوده؛ ابزار تحقیق پرسشنامه می­باشد و از روش نمونه­گیری خوشه­ای استفاده شده است. جامعه آماری 28071 نفر و حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 379 نفر به تفکیک 110 نفر از محله­ی لب­خندق، 270 نفر از محله­ی مهرآوران، انتخاب شد. نتایج تحلیل آماری بر روی داده­ها در دو بخش توصیفی و تبیینی بررسی گردید و طی آن معلوم گردید که میزان سلامت اجتماعی در شهر یزد در حد متوسط رو به پایین است. همچنین نتایج نشانگر وجود تأثیر محیط فیزیکی و اجتماعی در هر دو محله با سطح معناداری کمتر از 05/0 بر روی سلامت اجتماعی بدست آمد.

کلیات:

شهر محل تجمع انسان­ها کنار هم است؛ همراه با امکاناتی که ساخته­ی دست خودشان می­باشد. انسان­ها در کنار یکدیگر جمع شده­اند تا نیاز­ها و مشکلات خود را سریع­تر و بهتر رفع کنند. یکی از نیاز­های انسان، نیاز برقراری ارتباط با دیگران است. انسان موجودی اجتماعی است و امکان زندگی منفرد برایش دشوار است. شهر­های امروزی که مملو از ساختمان­های کوچک و بزرگ و سر به فلک کشیده است، از وسایل موتوری پُرشده و مکان مناسبی برای انسان و تأمین نیازهای اجتماعی­اش نیست. امروزه انسان­مدار بودن شهر­ها جای خود را به ماشین­مدار بودن داده است و این خود باعث مشکلاتی در سلامت روانی و اجتماعی انسان­ها شده است. طبق تعریفی که سازمان جهانی بهداشت^[1] (1948) ارائه داده است، سلامت انسان­ها تنها مربوط به جسم آن­­ها نمی­شود، بلکه دارای پیچیدگی­های بیشتری است. طبق تعریف این سازمان، سلامتی انسان­ها علاوه بر وجوه جسمی و فیزیکی آن­ها، بر وجوه یا ابعاد روانی و اجتماعی آن­ها هم مربوط می­شود. این ابعاد اجتماعی و روانی در محیط زندگی انسان­ها (شهر) مورد تهدید واقع‌شده است و کمتر موردتوجه می­باشد.

وجوهی که یک شهر می­تواند بر روی شهروندان خود تأثیر بگذارد، ابعاد فیزیکی و اجتماعی آن شهر است. انسان در شهر هم در یک فضای فیزیکی قرار دارد و هم در یک فضای اجتماعی که این دو عوامل تأثیرگذار بر انسان­ها می­باشند. انسان­ها روزانه با سپری کردن عمر خود، از آن­ها تأثیر­های مثبت و یا منفی دریافت می­کنند. این محیط­های فیزیکی و اجتماعی جزو عوامل تأثیرگذار بر سلامت اجتماعی شهروندان می­باشد و با تغییر در شرایط این دو محیط می­توان به تغییر در شرایط شهروندان به سمت بهبود آن کمک کرد. درواقع، شهر پدیده‌ای اجتماعی- مکانی است، با بُعدی زمانی که مدنی است. هر مکان، محل زندگی مردمی است که تحرک، رمز تشکیل، توسعه و استمرار آنان است. این تحرک‌ها در تمامی مکان‌های شهر اثر ملموس می‌گذارد و سازنده­ی شکلی جدید از معادله‌ای می‌شود که هیچ‌گاه پایدار نمی‌ماند؛ همچنین در این صورت، کیفیت ساختار شهر بیش از هر چیز به میزان انطباق سازمان کالبدی آن با سازمان اجتماعی شهر مربوط می‌شود.

شالوده­ی سازمان­دهی کالبدی-اجتماعی در شهرهای قدیم بر نظام محله­بندی و سلسله‌مراتب تقسیمات آن (بازار و مرکز شهر، محله، کوی و…) استوار بوده که هم به روابط اجتماعی و اقتصادی شهر و هم به روابط اداری، ارتباطی و خدماتی شهر، سازمان می‌داده است؛ بنابراین، محله بخشی از تقسیم‌بندی کالبدی-فرهنگی شهر با حوزه یا فضای جغرافیایی مشخص، وابستگی‌ها، علاقه‌ها، احساسات، تعلقات اجتماعی، روابط همسایگی و الگوی مشترک زندگی است که در استیلای سلسله‌مراتب فضای شهر قرار دارد. از گذشته­های دور، محلات به‌عنوان سلول­های حیات شهری دارای نقش اساسی در زندگی ساکنان آن‌ها داشته‌اند. با توجه به این­که درگذشته محلات شهری، مکانی برای گردآمدن افراد با ویژگی­های قومی، نژادی، مذهبی، اقتصادی و اجتماعی مشترک بوده است؛ به دنبال تجمع بیشتر افراد با ویژگی­های مشترک در یک محدوده، آن بخش از شهر دارای هویت خاص و شناخته‌شده‌ای بوده که سبب تمایز آن از دیگر بافت­های اطراف می­گردید (وحیدا، 1391: 36).

نقش محلات شهری در پاسخ به نیاز ارتباط رودرروی انسان­ها با یکدیگر بسیار بااهمیت است. ارتباط چهره به چهره از نیازهای مهم انسان اجتماعی است و فقدان چنین ارتباطات بی­واسطه­ای می­تواند تبعات منفی زیادی بر سلامت روانی و اجتماعی افراد داشته باشد. به‌طور سنتی، فضاهای باز شهری محل چنین ارتباطاتی بوده­اند. با پیشرفت سریع ارتباطات در چند دهه گذشته نیاز به رابطه رودررو به‌عنوان عاملی کاربردی تقلیل یافته است، ولی نیاز اجتماعی-فرهنگی و روانی به این نوع ارتباط هنوز جایگاه رفیع خود را حفظ کرده است (و خواهد کرد). مفهوم «محل» از همه بهتر با تصور جایگاه مشخص می­شود که اطلاق می­شود به محیط مادی فعالیت اجتماعی که به‌گونه‌ای جغرافیایی مشخص شده باشد. در جوامع پیش از مدرن، مکان و محل غالباً بر هم منطبق بودند، زیرا ابعاد مکانی زندگی اجتماعی برای بیشتر آدم­ها و از بیشتر جهات، تحت چیرگی حضور یا تحت تسلط فعالیت­های محلی بود. پیدایش مدرنیت با تقویت روابط میان دیگرانِ غایب، بیش‌ازپیش مکان را از محل جدا ساخت؛ این دیگران از جهت محلی از هرگونه موقعیت همکنش رودررو به دورند (گیدنز، 1387: 23). شهر در هرلحظه و زمان کیفیت زندگی خود را وامدار تعامل میان محیط انسانی با ویژگی­های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی خاص خود از یک‌سو و محیط کالبدی به مفهوم فضای ساخته‌شده از سوی دیگر است و این در حالی است که هردوی این عرصه‌ها با ارتباطی متقابل، فضای طبیعی شهر را از طریق تصمیمات و دخالت‌هایی که در آن به اقتضای نیازهایشان داشته، دگرگون ساخته­اند (فلامکی، 1367: 57).

تردیدی نیست که کمرنگ شدن ارتباطات دوستانه­ی همسایگی به‌عنوان تضعیف سنتی مطلوب و تخریب یک نهاد اجتماعی با کارکردهای مثبت و مفید متعدد، برای جامعه­ی بشری عموماً و در کشور ما بخصوص، امری اجتناب‌ناپذیر است.

این پایان‌نامه به پنج فصل تقسیم شده است. فصل اول به بیان مسئله مورد تحقیق و اهمیت و ضرورت تحقیق پرداخته شده است. در فصل دوم به بیان پیشینه­ی تحقیقات انجام شده در داخل و خارج کشور و آوردن نظریات مرتبط و بدست آوردن مدل نظری که از چارچوب نظری گرفته شده است، پرداخته شده است. در فصل سوم تحقیق به بیان روش و ابزار تحقیق، نمونه گیری، روایی و پایایی ابزار تحقیق و تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای مورد بررسی، پرداخته شده است. فصل چهارم شامل یافته­های تحقیق است و در فصل پنجم به نتیجه­ گیری و ارائه­ پیشنهادات تحقیق پرداخته شده است.

فصل اول: کلیات

1-1- بیان مسئله

هر­گاه از مفهوم سلامت^[1] سخن به میان می­آید بیشتر به بعد جسمانی آن توجّه می­شود. درحالی‌که رشد و تعالی جامعه در گروی تندرستی آن جامعه از ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی است. گلداسمیت^[2] سلامت اجتماعی را «ارزیابی رفتارهای معنی­دار مثبت و منفی فرد در ارتباط با دیگران» تعریف می‌نماید و آن را یکی از اساسی‌ترین شاخص‌های سلامت هر کشوری معرفی می­کند که منجر به کارا بودن فرد در جامعه می­گردد (لارسون، 1993: 285). داشتن تعاملات اجتماعی مثبت و برخورداری فرد از اعتماد اجتماعی، حمایت اجتماعی و شبکه روابط بالا برای داشتن زندگی اجتماعی بهتر، اولین و مهم‌ترین مرحله از سلامت اجتماعی می‌باشد که متأسفانه توجّه کافی به آن در محیط شهری نشده است. ازآنجایی‌که سلامت اجتماعی مفهومی است که در بستر اجتماع و روابط بین افراد در شبکه‌های اجتماعی نمود و ظهور پیدا می‌کند، می‌توان گفت که محیط اجتماعی و فیزیکی سالم و استاندارد محلات در شکل‌گیری آن می‌توانند نقش اساسی ایفا کنند.

در فضاهای شهری با ساختمان­های چندطبقه، فاصله­های زیاد بین ساختمان­ها و فعالیت­ها و افرادی که اغلب با یکدیگر به‌عنوان یک غریبه رفتار می­کنند؛ این شرایط، آن­ها را بیشتر به اعمال جرم هدایت می­کند؛ زیرا احتمال کنترل کمتری از سوی ساکنان بر رفتار­های افراد وجود دارد. همه­ی این موارد باعث بروز شرایط استرس­زا در افراد می­شود که آن‌هم به‌نوبه­ی خود سلامت روانی و اجتماعی را تحت تأثیر قرار می­دهد. در چنین فضاهای شهری فقط ساختمان­ها و ماشین­ها دیده می­شوند، مردم اگر هم باشند بسیار انگشت‌شمارند، زیرا حرکت پیاده تقریباً غیر­ممکن بوده و شرایط برای حضور در فضاهای عمومی مجاور ساختمان­ها بسیار نامطلوب است. فضاهای خارجی، بزرگ و غیرانسانی‌اند. باوجود فاصله‌های زیاد در طرح این فضاها، چیزی برای تجربه­ی خارجی وجود ندارد و فعالیت­های محدودی هم که به چشم می­خورند در فضا و زمان پراکنده گشته­اند. در چنین شرایطی بیش­تر شهروندان ترجیح می­دهند در داخل خانه و جلوی تلویزیون یا در بالکن و یا در هر فضای خصوصی خارجی این­چنینی، باقی بمانند؛ ولی در فضاهای شهری با ساختمان­های کوتاه و به هم چسبیده، با چیدمانی برای عبور و مرور پیاده و فضاهایی خوب برای حضور فرد در خارج از خانه؛ در خیابان­ها و در کنار سکونتگاه­ها، ساختمان­های عمومی، محل­های کار و غیره. در اینجا می­توان ساختمان­ها، مردم در حال رفت‌وآمد و مردمی که در فضاهای خارجی در نزدیک ساختمان­ها می­ایستند را دید، زیرا در اینجا فضاهای خارجی احساس راحتی به مردم داده و آن­ها را دعوت به استفاده می­کنند. چنین شهری، شهری سرزنده است. شهری که فضاهای داخلی ساختمان­هایش با فضاهای خارجی قابل‌استفاده تکمیل‌شده‌اند و شهری که فضاهای عمومی­اش به مردم اجازه می­دهند تا از آن­ها استفاده کنند.

در شهرهای سنتی ایران مانند شهر یزد نیز به اعتبار وجود ویژگی­های کالبدی خاص زمانه­شان، وجود همبستگی اجتماعی میان ساکنان، نوعی حس تعلق‌خاطر و امنیت را برای اهالی هر محله به همراه داشته که خود سرچشمه­ی ایجاد سرمایه اجتماعی موجود در این محله­ها بوده است. وجود اعتماد، همبستگی و روح تعاون و همکاری در اداره­ی امور محله ازجمله نشانگر­های وجود این ویژگی هستند. در حقیقت، رشد بطئی کالبد محله­ها درگذشته، ضمن حفظ ارزش‌های محیط اجتماعی خود، پاسخگوی نیازهای ساکنان خود نیز بودند. مثل نیاز ارتباط برقرار کردن که آن توسط وجود امکانات ارتباطی، اعم از مسجد، حسینیه، سالن­های ورزشی و غیره می­باشد. با گذر زمان، ایجاد گسست در سازمان فضایی محله_­ها و به‌تبع آن از میان رفتن اعتبار و هویت کالبدی، درنهایت از بین رفتن سازمان اجتماعی موجود در محله­های شهری را به دنبال داشته است. به دنبال این مسئله، کاهش کمی و کیفی تعاملات اجتماعی اتفاق افتاد و این در حالی است که در مباحث نظری، میزان و نحوه تعاملات اجتماعی میان ساکنان، وجود یا عدم وجود سرمایه اجتماعی را رقم می‌زند. نبود فضاهای جمعی متناسب با نیاز امروز ساکنان، کاهش تعاملات اجتماعی و ارتباطات چهره به چهره را در میان آن­ها به دنبال داشت تا آنجا که ساکنان را نسبت به یکدیگر بیگانه ساخت. این در شرایطی است که تجربه نشان می­دهد که بهبود کیفیت محیط فیزیکی و اجتماعی و فضای پیاده‌راه‌های محله، به‌گونه‌ای که شرایط را برای افزایش تعاملات اجتماعی در آن فراهم آورد، می­تواند رنگ تعلق، حس هویت، حس اعتماد و درنتیجه­ی آن همبستگی اجتماعی را در میان ساکنان تقویت کنند که همگی از مؤلفه­های مؤثر در شکل‌گیری سلامت اجتماعی به شمار می‌روند.

در این تحقیق، پژوهنده برآن است تا به بررسی و مقایسه دو محله با بافت متفاوت از یکدیگر یعنی محله­ی لب­خندق با بافت سنتی و محله­ی مهرآوران با بافت جدید در شهر یزد بپردازد و میزان سلامت اجتماعی ساکنین این دو بافت را مقایسه نماید. بنابراین به بررسی ساختار محیط اجتماعی و فیزیکی امروز شهر یزد و رابطه­­­ی میان این دو محیط و اینکه آیا این عوامل می­توانند بر روی سلامت اجتماعی افراد در دو محیط فیزیکی متفاوت تأثیر بگذارند، پرداخته می­شود. ارائه راهکار برای تقویت نقاط مثبت و رفع موانع موجود و بالا بردن سطح سلامت اجتماعی محلات ازجمله نیاز­های زندگی در شهر است.

برای دانلود متن کامل پایان نامه اینجا کلیک کنید.