دانشگاه تهران

دانشکده علوم اجتماعی

رساله جهت دریافت درجه کارشناسی ارشد برنامه ریزی رفاه اجتماعی

عنوان:

«بررسی آسیب های اقتصادی-اجتماعی اچ آی وی/ایدز بر خانواده های مبتلا به ایدز و واکنشهای آنان»

(مطالعه موردی مرکز بهداشت غرب تهران)

استاد راهنما:

دکتر علی اصغر سعیدی

استاد مشاور:

دکتر علی شکوری

پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد رشته علوم اجتماعی گرایش برنامه ریزی رفاه اجتماعی

1. 1 مقدمه

امروزه با گسترش حوزه های متاثر از مدرنیته و همچنین تسریع این روند بصورت شتابان در مسیر تحول و ایجاد تغییرات شگرف در عرصه های مختلف حیات بشری، انسان دوره مدرن با مسائل و پدیده هایی برخورد نموده که تا کنون آنها را تجربه ننموده بود. یکی از این مسائل بیماریهای خاصی است که مربوط به دوره جدید است. بیماریها و امراضی که بعضاً کمتر از سه دهه از شناسایی آنها توسط انسان می گذرد و شواهدی دال بر وجود این نوع امراض در قرون گذشته وجود ندارد؛ بیماریهایی همچون هپاتیت و ایدز و در سالیان اخیر جنون گاوی، آنفولانزی پرندگان و… از جمله امراضی هستند که بی شک از ماهیتی متفاوت نسبت به ماهیت بیماریهای گریبانگیر بشر در اعصار گذشته برخوردار می باشند.

ایدز بعنوان مهلک ترین و مخرب ترین این گروه از بیماریها که از اوایل دهه 1980 –که اولین مورد آلوده به ویروس آن (HIV) در ایالات متحده شناسایی شد- تاکنون میلیون ها نفر از انسانها را آلوده نموده و بخش قابل توجهی از این تعداد را به کام مرگ کشانده است. ایدز علاوه بر خسارات جانی موجب تحمیل هزینه های مالی بر اجتماعات محلی و جوامع مختلف شده و همزمان باعث کاهش رشد اقتصادی آنان گردیده است. درباره آسیب ها و آثار سوء ایدز بر سطوح مختلف جامعه محققین بسیاری در سراسر جهان و بخصوص جوامع آفریقایی –بدلیل شیوع گسترده ایدز و همچنین ویروس آن در این منطقه- مطالعات مختلفی را صورت داده اند. یکی از سطوح اثر پذیر و بطور دقیقتر اثر پذیرترین و آسیب پذیرترین سطح متاثر از ایدز ‘خانواده’ است. «خانواده های مبتلا به اچ آی وی/ایدز» (FAHA)[1] با طیف متفاوتی از تکانه های ناشی از ایدز بسته به ویژگی هایشان و همچنین نوع نگرش جامعه (و در سطح خرد تر اجتماع محلی) به ایدز مواجه می گردند.

در این مطالعه سعی گردیده با توجه به آثار و پیامدهای اقتصادی-اجتماعی ایدز در سطح خانواده که در منابع نظری و همچنین در سایر جوامع ثبت گردیده است، تصویری کلی از وضعیت این گروه از خانواده های مبتلا در جامعه مان را ارائه نموده و بطور خاص آثار و پیامدهای سوء مذکور را در خانواده های مبتلای ایران مورد بررسی قرار دهیم. هرچند بایستی اذعان نمود که این تحقیق مطالعه ای کاملاً جامع و مبسوط راجع به آثار سوء ایدز بر خانواده های مبتلا در ایران نبوده، بلکه بیشتر با هدف ایجاد بستر اولیه و بمنظور «مسئله شناسی» پیرامون این پدیده اجتماعی جهت انجام مطالعاتی جامع تر در حوزه های مختلف بخصوص حوزه اجتماعی در آینده انجام گرفته است.

در فصل اول با عنوان کلیات تحقیق به طرح مطالب کلی راجع به پدیده مورد بررسی خواهیم پرداخت. در فصل دوم با عنوان چارچوب مفهومی و نظری تحقیق به مرور برخی تعاریف مربوط به واژه ها و مفاهیم عمده مورد استفاده در مطالعه و همچنین به بررسی ادبیات نظری درباره موضوع مورد بررسی می پردازیم. در ادامه این فصل پیشینه مطالعاتی درباره موضوع و تجارب سایر کشورها در باب پدیده مورد نظر آورده می شود. با استفاده از این بستر مفهومی و نظری در فصول پایانی مطالعه زمینه مناسب تری جهت تحلیل و تبیین مساله مورد بررسی در ایران فراهم خواهد گردید.

فصل سوم با عنوان روش تحقیق به بحث و بررسی اصول روش شناختی حاکم بر مطالعه حاضر اختصاص دارد. در این فصل ابتدا به تببین چرایی انتخاب روش کیفی بعنوان روش مورد استفاده در مطالعه پرداخته و سپس توضیح مختصری درباره مقتضیات این نوع روش آورده شده و در ادامه رئوس مربوطه و دخیل در این مطالعه بر اساس ماهیت موضوع و اقتضائات آن ارائه می گردد.

فصل چهارم با عنوان ارائه یافته ها (گزارش داده های مصاحبه) به تحلیل -و به معنای دقیق تر تفسیر- یافته ها اختصاص خواهد داشت. در این فصل یافته های مطالعه در قالب سه بخش آثار بیماری بر خانواده، اطلاعات توصیفی خانواده های مورد مطالعه و واکنش های این خانواده ها به بیماری مورد نظر مورد بحث و تحلیل قرار خواهد گرفت.

در فصل پنجم نیز با توجه به تحلیل یافته ها و همینطور تجارب محقق در انجام مطالعه حاضر نتیجه گیری و همچنین پیشنهادات مربوطه درباره مساله مورد نظر ارائه خواهند شد.

1. 2 طرح و بیان مسئله

ارتباطات و روابط اجتماعی (به معنای عام آن) در عصر جدید بی شک قابل مقایسه با ادوار گذشته نیست. این ارتباطات وسیع و همه جانبه گذشته از مزایایی که برای بشر به ارمغان آورده است مخاطرات و ریسکهای جدیدی نیز برای انسان داشته است. ایدز از جمله مخاطرات جدیدی است که در دنیا کمتر از سه دهه از شناسایی اولین مورد آلودگی به ویروس آن می گذرد. محققین اجتماعی یکی از عوامل زمینه ساز ایدز را وجود تعاملات و ارتباطات گسترده تر و به تعبیری وجود تحرکات‏، مسافرت ها‏، حمل و نقل و ترابری بیشتر افراد در حوزه های جغرافیای گسترده و وسیع می دانند. (گیدنز 1379)

گذشته از عوامل زمینه ساز ایدز، بایستی گفت که تاکنون حدود40 میلیون نفر از مردم جهان به ویروس ایدز آلوده شده اند. «هیچ بیماری دیگری در دنیای جدید تاکنون چنین یاس و چنین اضطرابی ایجاد نکرده است. بیماری ایدز در وضع اقتصادی و اجتماعی تاثیر فراوان گذاشته است» (فرهادیان 1369). ایدز از چنان اهمیتی برخوردار است که روزی را نمی توان یافت که درباره ابعاد مختلف آن روزنامه ها و مجلات مختلف بدان نپردازند؛ پدیده ای که برخی از آن به ″طاعون قرن″ یاد می کنند. به نظر می رسد اچ آی وی/ایدز نسبت به سایر بیماریها و امراض صعب العلاج و بطور دقیق شفاناپذیر که در گذشته بشر به آنها مبتلا می شده از ویژگی های ممیزه و نیز مخرب تری برخوردار است؛ ویژگی هایی که باعث گردیده افراد آلوده به ویروس ایدز در بسیاری از جوامع در حال توسعه با توجه به وجود نگرش منفی به چنین افرادی از طرح نمودن مشکل شان حتی به کادر درمانی مراکز بهداشتی و درمانی بعلت جلوگیری از دسترسی به خدمات بهداشتی مربوطه امتناع ورزند. با این حال بسیاری از ما مطمئن هستیم که این پدیده دارای جوانب ناشناخته و مرموز بسیاری است که هر روز آثار سوء عمیقی بر سطوح و لایه های مختلف جامعه بشری در بر دارد.

افراد و گروه های در معرض آسیب اچ آی وی/ایدز افراد و گروه های خاصی را در بر نمی گیرند. پیامدهای آن تنها گریبانگیر افراد آلوده و یا مبتلای به آن و همینطور خانواده هایشان نیست، بلکه آثاری بس وسیع و عمیق بر بدنه اجتماع و کل جامعه خواهد گذارد. در مواردی باعث کاهش در کمیت و کیفیت ارتباطات، مراودات و پیوندهای میان خانواده ها در نتیجه ترس ناشی از انتقال ایدز و همینطور وجود بدنامی در مورد افراد اچ آی وی مثبت می گردد. در سطح کلان جوامع میتواند موجب افزایش بودجه و مخارج بهداشتی و درمانی کشورها گردد و هزینه هایی را جهت مراقبت های غیرلازم جلوگیری از انتشار عفونت در مراکز درمانی سبب شود؛ هزینه های بهداشتی ای که بر افراد، خانوارها، مراکز بهداشتی خصوصی و همچنین دولتها تحمیل خواهند شد.

وجود چهارده هزار مورد آلوده به ویروس ایدز در ایران – که بی شک رقم واقعی، چند برابر رقم مذکور را شامل می گردد – ممکن است در مقایسه با خیلی از جوامع رقم بالایی نباشد، لیکن بی شک با تدوام رشد فعلی شیوع آن در کشور، طی سالیان آینده نه با یک بیماری مزمن صرف و محدود بلکه با اپیدمی ایدز مواجه خواهیم شد که آثار و پیامدهای مخربی را بر بخش ها و سطوح مختلف جامعه  به دنبال خواهد داشت. دیگر نباید رشد اقتصادی متداول را انتظار داشت. ساختار اقتصادی، اجتماعی و جمعیت خانواده متحول شده و در کارکردهای آن خلل وارد می شود. در صورت افزایش نرخ مرگ و میر ناشی از ایدز شرکتها و موسسات مختلف نیروی جوان و مجربی را که به دلیل ایدز فوت نموده اند از دست داده، هزینه ها و خسارات گزافی جهت جایگزینی آنان با نیروی کار عمدتاَ بی تجربه را متحمل می شوند. یکی از پیامدهای مرگ و میر بالای ناشی از ایدز به دلیل اینکه بیشتر در میان افراد جوان اتفاق می افتد، افزایش کودکان یتیمی است که یک یا هر دو والد خود را بر اثر ایدز از دست داده اند. این تجربه ناخوشایند می تواند موجب عواقب ناگوار و نامطلوبی برایشان گردد؛ از جمله اینکه آنان را از تحصیل محروم ساخته و یا در برابر بسیاری از عوامل زمینه ساز بزهکاری، فرار از خانه، سوءاستفاده، کار در شرایط نامناسب کاری و غیره آسیب پذیر سازد. مورد اچ آی وی/ایدز در صورت تدوام شرایط موجود هم به لحاظ وضعیت اپیدمیک و هم به لحاظ نوع برخورد و نگرش به این پدیده و افراد حامل ویروس آن و بیماران مبتلا بدان قطعاَ بیشتر از آنچه تصور بشود خواهد توانست موجب تهی شدن بسیاری از بسترها و زیرساخت های جامعه در حال گذار و توسعه ما شود.

1. 3 ضرورت و اهمیت انجام مطالعه

به رغم این موضوع که تعداد افراد آلوده به ویروس ایدز در کشور ما در مقایسه با سایر کشورها چندان بالا نیست، لیکن نرخ شیوع و رشد و گسترش اچ آی وی/ایدز در ایران با شدت نه چندان کمی در حال پیشروی است. همانطور که قبلاً نیز اشاره گشت طبق آخرین آمارهای رسمی داخلی تاکنون چهارده هزار نفر و طبق برآورد نهادهای برجسته بین المللی نظیر UNAIDS تاکنون 66 هزار نفر در ایران به ویروس اچ آی وی آلوده شده اند. روند رو به رشد این پدیده اجتماعی باعث خواهد شد این موضوع همانطور که امروز نیز شاهد هستیم، در طی سالهای آینده از اهمیت روزافزونی در میان افراد و شهروندان جامعه برخوردار گردد.

با وجود اینکه دو دهه از شناسایی اولین مورد آلوده به این ویروس در کشور می گذرد[2] طی جستجوها و کندوکاوهایی که توسط محقق صورت داده شد تاکنون هیچ گونه تحقیق و مطالعه ای که بصورت مستقیم به «آسیب های اچ آی وی/ایدز»[3] در سطح خانواده در ایران پرداخته باشد، انجام نشده است. حتی مطالعه ای درباره این موضوع در سایر سطوح و سایر چشم اندازها و رویکردها (اقتصادی، توسعه ای و…) نیز صورت نگرفته است. از اینرو، در نظر محقق فقدان مطالعه و بررسی درباره وضعیت این گروه از افراد و خانواده ها وجود دارد، با تاکید بر این موضوع که این بیماری دارای جوانب و سطوح تاثیرگذاری متفاوت می باشد، در نتیجه جای تحقیق و بررسی های متعدد توسط سایر گرایش های علوم اجتماعی در میان تحقیقاتی که تا به امروز و غالباً در حوزه های پزشکی در ایران صورت گرفته بسیار احساس می شود. از اینرو، روشن است که موضوع حاضر از چنان اهمیت و ضرورتی جهت انجام بررسی برخوردار بوده که پس از انجام کار میدانی مطالعه و گردآوری داده های تحقیق حاضر و ارتباط نزدیک تر با افراد مورد مطالعه، اهمیت و ضرورت انجام چنین مطالعه ای از دید محقق بسی فزون تر و برجسته تر از مراحل ابتدائی مطالعه گردیده است.

1. 4 سئوالات اصلی مطالعه

این مطالعه بطور کلی در پی پاسخ به دو سئوال عمده درباره مسأله مورد بررسی می باشد:

• آثار و پیامدهای اچ آی وی/ایدز بر خانواده های مبتلا کدامند؟
• واکنش ها و همچنین سازوکارهای مورد استفاده این خانواده ها بمنظور مقابله با تکانه های ناشی از آثار و پیامدهای ناگوار ایدز چه واکنش ها و سازوکارهایی می باشند؟

1. 5 اهداف مطالعه

اهداف عمده این مطالعه عبارتند از:

• بررسی آثار و آسیب های اچ آی وی/ایدز بر خانواده های مبتلا.
• بررسی وضعیت اقتصادی-اجتماعی موجود خانواده های درگیر اچ ای وی/ایدز.
• شناسایی الگوی واکنش خانواده ها در برابر تکانه ها و نوسانات شدید ناشی از آثار سوء اچ آی وی/ایدز.

1. 6 اچ آی وی/ایدز در ایران

  اولین مورد آلودگی به ویروس اچ آی وی در ایران در سال 1365 در یک کودک پسر 7 ساله مبتلا به بیماری هموفیلی مشاهده گردیده است. (وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکى،اسفندماه ۱۳۸۱)

1. 6. 1 افراد و گروههای در معرض خطر آلودگی به HIV در ایران

با توجه به عوامل مخاطره آمیز آلودگی به HIV و در نتیجه ابتلای به ایدز، می توان تصور کرد که برخی از افراد و گروهها مخاطره بالاتری در رابطه با آلودگی به ویروس ایدز نسبت به سایر افراد و گروهها در جامعه دارند. از این افراد بعنوان افراد و گروههای در معرض خطر یاد می شود. گروههای در معرض خطر به افرادی گفته می شود که به دلیل انجام رفتارهای پر خطر (اجباری و یا اختیاری) و یا نوع شغل شان، با خطر آلودگی بیشتری روبرو هستند.   قودجانی (1384) مهمترین این گروهها در ایران را به ترتیب اولویت اینگونه ذکر نموده است:

1) مصرف کنندگان تزریقی مواد مخدر که از سرنگ و سایر وسایل تزریق مشترک استفاده میکنند.

2) شاغلین جنسی[4] (تن فروشان یا روسپیان)

3) شرکای جنسی مصرف کنندگان تزریقی مواد مخدر

4) شرکای جنسی شاغلین جنسی

5) همجنسگرایان و شرکای جنسی آنان

6) همسران افراد آلوده یا بیمار و نوزادان مادران آلوده

7) کسانی که بطور مکرر خون و فرآورده های خونی دریافت می کنند (هموفیلی ها و…).

8) افرادی که دور از خانواده زندگی می کنند و در معرض روابط جنسی حفاظت نشده هستند و افرادی که به کشورهای دیگر سفر می کنند.

9) افرادی که به روشهای غیر استریل و نادرست اقدام به اعمالی چون سوراخ کردن گوش، خالکوبی، ختنه و حجامت می کنند یا از تیغ، خلال دندان و سرنگ و سوزن مستعمل مشترک استفاده می کنند.

10) افرادی که به دلایل شغلی با وسایل برنده و تیز سرو کار دارند. مانند پزشکان، دندانپزشکان، جراحان، پرستاران و آرایشگران.

البته می توان به گروههای مذکور زندانیان را نیز افزود؛ افرادی که در محیط مخاطره آمیز و ریسک زایی بسر می برند و احتمال‏ آلوده شدن شان به ویروس ایدز بسیار زیاد است.

بر اساس “گزارش جهانی اپیدمی ایدز” بخش ایدز سازمان ملل (UNAIDS) میزان افراد یا گروههای در معرض خطر در سال 2005 در ایران که تحت پوشش برنامه های پیشگیری از آلودگی به اچ آی وی قرار گرفته اند 4/11 درصد بوده است. البته این گروه از افراد فقط شامل کسانی می شود که تزریق مواد مخدر داشته و بدلایل عدم وجود آمار دقیق در زمینه سایر گروهها و وجود «انگ» نسبت به برخی گروههای در معرض خطر و مخفی بودن فعالیت گروههای مذبور در ایران آمار و اطلاعات مشخصی از پوشش این گروهها تحت برنامه های پیشگیری و کنترل HIV وجود ندارد.

برای دانلود متن کامل پایان نامه اینجا کلیک کنید.